Cumhurbaşkanı Abdullah Gül'ün Bitlis ziyaretinde Güroymak ilçesinin Kürtçe adı olan 'Norşin'i dile getirmesi, Kürtlerin yasaklanan il, ilçe, köy, dere, çay, nehir isimlerini yeniden gündeme getirdi.
Gündeme gelen Kürtçe isimler Türkiye Cumhuriyeti henüz kurulmadan önce yasaklanmış. Osmanlı İmparatorluğu döneminde 1910 yılında başlayan Kürtçe yer isimlerin yasaklanması Cumhuriyet döneminde, 27 Mayıs 1960 ve 12 Eylül 1980 darbesinden sonra da yasaklandı.
Türkiye Cumhuriyeti kurulmadan önce Osmanlı İmparatorluğu döneminde 1910 yılından itibaren başlayan isimlerin değiştirilmesi, Cumhuriyetin ilanından iki yıl sonra devam etti. Şeyh Sait isyanının ardından 1925, Dersim isyanının ardından 1936-38,1940-49, askeri darbelerin yaşandığı 1960 ve 1980 yıllarında da Türkçe olmayan köy, ilçe, kasaba isimleri değiştirildi.
COĞRAFİ ADLARIN DEĞİŞTİRİLMESİ FİKRİ 1910’DA GÜNDEME GELDİ
Sadece köy, kasaba isimleri değil, dağ, ova, göl, nehir, akarsu isimleri bile değiştirildi. Kürtçe isimler dışında Rumca, Lazca, Çerkezce, Gürcüce, Ermenice, Süryanice, Arapça olan isimler bile Türkçeleştirildi.
Türkiye'de Kürtçe Televizyon yayınının serbest olmasına rağmen, hala Anayasa, Siyasi Partiler Kanunu, Türk Harf Kanunu, Yerel Yönetimler Kanunu gibi birçok alanda Türkçe dışında başka bir dilin kullanılması yasak.
Coğrafi yer adlarının değiştirilmesi fikri ilk olarak Osmanlı İmparatorluğu döneminde 1910 yılında gündeme geldi. Bu konu 13 Mayıs 1913 tarihinde çıkarılan "İskân-ı Muhacirin Nizamnamesi" adlı genelge ile resmileşti.
Genelgenin amacı, daha çok Osmanlı topraklarında Ermenice, Rumca ve Bulgarca dillerinde olan il, ilçe, köy, dağ ve nehir adlarının Türkçe'ye çevrilmesini öngörürken, Kürtçe isimler de bundan nasibini aldı.
1920’DE MECLİS’E GELDİ
Bu genelge 15 Haziran 1916 yılında kaldırıldıysa da, uygulamayla birçok yerin ismi Türkçeleştirildi.
Osmanlı İmparatorluğu'nun yıkılması ardından, 10 Aralık 1920 tarihinde, yer isimlerinin Türkçeleştirilmesi tekrar meclise geldi ve 1922 yılında birçok ilçe, köy, kasaba, dağ, köy isimleri Türkçeleştirildi.
1934-36 YILLAR ARASINDA 834 KÖYE TÜRKÇE İSİM VERİLDİ
Türkiye'de yer alan isim değişikliği bu tarihten sonra artarak devam etti. 1925 Şeyh Sait isyanı sonrasında Kürt illerinde yapılan isim değişiklikleri ardından, 1934-36 yılları arasında 834 köye Türkçe isimler verildi. Dersim isyanının ardından isim değiştirme genelgelerle, Valilik kararlarıyla devam etti. Kürtçe, Arapça, Ermenice, Lazca, Gürcüce, Çerkezce isimler genelgelerle ya da yerel yönetimler ile Valilik tasarrufu ile değiştirildi. 1940 yılında İçişleri Bakanlığı'nın 8589 sayılı genelgesi ile ad değiştirme işlemi resmileşti ve tek elden yapılmaya başlandı.
1957 yılında ise "Ad Değiştirme İhtisas Komisyonu" oluşturuldu. Bu komisyonda Genelkurmay, İçişleri, Savunma Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi ile Türk Dil Kurumu'nun temsilcileri bulunuyordu. İktidarlar değişmesine rağmen, bu kurul 1978 yılına kadar faaliyetini sürdürdü ve bu tarihler arasında yaklaşık 28 bin isim değiştirildi. Bunların 12 bin 211'i köy ismi olurken, diğer kalanlar ise dağ, nehir, ova, dere isimlerinden oluşuyordu.
12 BİN KÖY ADI DEĞİŞTİRİLDİ
Ad Değiştirme İhtisas Komisyonu tarafından sayıları yaklaşık 12 bini bulan değiştirilen köylerin bağlı olduğu iller şöyle: Adana 169, Erzincan 366, Mardin 647, Adıyaman 224, Erzurum 653, Muğla 70, Afyon 88, Eskişehir 70, Muş 297, Ağrı 374, Gaziantep 279, Nevşehir 24, Amasya 99, Giresun 167, Niğde 48, Ankara 193, Gümüşhane 343, Ordu 134, Antalya 168, Hakkari 128, Rize 105, Artvin 101, Hatay 117, Sakarya 117, Aydın 69, Isparta 46, Samsun 185, Balıkesir 110, İçel 112, Siirt 392, Bilecik 32, İstanbul 21, Sinop 59, Bingöl 247, İzmir 68, Sivas 406, Bitlis 236, Kars 398, Tekirdağ 19, Bolu 182, Kastamonu 295, Tokat 245 Burdur 49, Kayseri 86, Trabzon 390, Bursa 136, Kırklareli 35, Tunceli 273, Çanakkale 53, Kırşehir 39, Şanlı Urfa 389, Çankırı 76, Kocaeli 26, Uşak 47, Çorum 103, Konya 236, Van 415, Denizli 53, Kütahya 93, Yozgat 90, Diyarbakır 555, Malatya 217, Zonguldak 156, Edirne 20, Manisa 83, Elazığ 383, Kahraman Maraş 105.
Ad Değiştirme İhtisas Komisyonu'nun 1978 yılına kadar yürütmüş olduğu bu faaliyet, 12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra, askeri rejim tarafından da devam edildi. 1981-83 yılları arasında da, bu kez özellikle Kürt illerine yönelik olarak ismi değiştirilmeyen köy, ova, dağ, dere, tepe gibi coğrafi alanlara yeni isimler verildi. Ve binlerce yıldır kullanılan coğrafi yer adları 12 Eylül askeri rejiminden sonra kanunlaştırıldı.
Değiştirilen bazı il ve ilçe isimleri şöyle:
ADIYAMAN – SEMSÛR
Gerger - Alduş
Çelikhan - Çîlikan
Kahla - Kalik
Gölbaşı - Serê Golan
Besni - Bêhiştî
Somsat - Şemîzînan
MALATYA – MELETÎ
Arapkir - Erebgir
Ağın - Axên
Hekimhan - Hekîmxan
Arguvan - Erxevan
Darende - Arende
Akçadağ - Argan
Yeşilyurt - Çirmik
Pötürge - Şîro
Doğanşehîr - Wêranşar
MARAŞ – GUMGUM
Pazarcık - Pazarcix
Andirin - Andirîn
Göksun - Goksun
Afşin - Avşîn
Elbistan - Elbîstan
Turkoğlu - Kurdoxolî
ANTEP – DÎLOK
Kilis - Kîlîs
Nizip - Belkîs
Oğuzelî - Tîlbîşar
Islahiye - Îslahiye
Yavuzelî - Çînçîn
Araban - Ereban
URFA – RIHA
Ceylanpınar - Serê Kanî
Viranşehir - Wêranşar
Akçokale - Kahniya Xezalan
Suruç - Pirsus
Birecik - Bêrecûk
Halfetî - Xelfetî
Bozova - Heweng
Hilvan - Curnê Reş
Siverek - Girê Sor
ELAZIĞ – XARPÊT
Ağın - Axin
Alacakaya - Xulaman
Arıcak - Mîyaran
Baskil - Baskîl
Karakoçan / Dep - Depe
Keban - Keban
Kovancılar - Qovancîyan
Maden - Maden
Palu - Pali
Sivrice - Sîvrîce
DİYARBAKIR – AMED
Bismil - Bismil
Çermik - Çermûg
Çınar - Çinar
Çüngüş - Şankuş
Dicle - Pîran
Eğil - Gêl
Ergani - Erxenî
Hani - Hêne
Hazro - Hezro
Kocaköy - Karaz
Kulp - Pasûr
Lice -Licê
Silvan - Farqîn
MARDİN – MÊRDÎN
Nusaybin - Nisêbîn
Midyat - Midyad (Estel)
Gerçüş - Gercews
Ömerli - Mehsert
Savur -Stewr
Mazıdağı - Şemrex
Derik - Dêrika Çiyayê Mazî
Kızıltepe - Koser (Qoser)
Dargeçit - Kerboran
SİİRT – SÊRT
Aydinlar - Tillo
Baykan - Hawêl
Eruh - Dih
Garzan - Zok
Kurtalan - Misirc
Pervarî - Berwarî - Xezxêr
Şirvan - Xizxêr - Kufra
BATMAN – ÊLÎH
Sason - Qabilcewz
Kozluk - Hezo
Baykan - Xana Hewêl
Beşiri - Qûbîn
BİTLİS – BEDLÎS
Hizan - Xîzan - Hêzan
Mutki - Matkî
Tatvan - Tûx
Ahlat - Xêlat
Adilcevaz - Elcewaz
MUŞ – MÛŞ
Varto - Gimgim
Malazgirt - Milazgir
Bulanık - Kop
BİNGÖL – ÇEWLÎG
Adaklı / Azarpêrt
Genç - Dara Hênê
Kığı - Gêxî
Karlıova - Kanîreş
Solhan - Bongilan
Yayladere - Xorxol
Yedisu - Çêrme
TUNCELİ – DÊRSIM
Çemişgezek- Çemişgezek
Hozat - Xozat
Mazgirt - Mazgêrd
Nazimiye - Qisle
Ovacık - Pulur
Pertek - Pêrtag - Pêrtage
Pülümür - Pilemûrîye
SİVAS - SEWAS
Koyulhisar - Koyûlhîsar
Suşehri - Sûşehrî
ZAra - Koçgirî
İmranlı - Kamîlava
Hafik - Hafîk
Yıldızeli - Yildizelî
Şarkişla - Şarkişla
Gemerek - Gemerek
Kangal - Kangal
Gürün - Gurun
Divriği - Dîvrîxî
ERZİNCAN – ERZÎNGAN
Tercan - Tercan
Çayırlı - Mansî
Refahiye - Gêrcanis
Kemah - Kemah
İliç - Îlîç
Kemaliye - Egîn
ERZURUM – ERZEROM
Karayazı - Gogsî
Hınıs - Xinûs
Tekman - Tatos
Çat - Çad
Aşkale - Aşkeleh
Pasinler - Hesenkeleh
Horasan - Xoresan
Narman - Îd
Tortum - Tortûm
İspir - Îspîr
Oltu - Oltî
Şenkaya - Olîlî
Olur - Olûr
KARS – QERS
Kağızman - Qaqizman
Sarıkamış - Qamuşan
Digor - Têkor
Selim - Selîm
Susuz - Cilawûz
Arpaçay - Zarûşad
Ardahan - Erdexan
IĞDIR – ÎDIR
Aralık - Başan
Tuzluca - Tozan
ARDAHAN - ERDEXAN
Çıldır - Zûrzûnan
Göle - Golan
Posof - Duxurr
Hanak - Xenêk
AĞRI - AGIRÎ
Patnos - Patnos
Diyadin - Giyadîn
Hamur - Xemûr
Tutak - Tutax
Eleşkirt - Zêdkan
Taşlıçay - Avkevir
Doğubeyazıt - Bazîd
VAN – WAN
Çatak - Şax
Gevaş - Westan
Gürpınar - Payîzava
Başkale - Elbak
Özalp - Qelqeliya
Muradiye - Bêgir
Erciş - Erdîş
Edremit - Artemêtan
HAKKARİ – COLEMERG
Şemdinli - Şemzînan
Çukurova - Çelê
Uludere - Qilaban
Yüksekova - Gever
Esendere - Bajêrgeh
ŞIRNAK – ŞIRNEX
Kumçatı - Dêrgûl
Beytuşşebab - Elki
Idil- Hezex
Güçlükonak - Basan
Silopi - Girgê Amo
Cizre - Cîzra Botan
Gündeme gelen Kürtçe isimler Türkiye Cumhuriyeti henüz kurulmadan önce yasaklanmış. Osmanlı İmparatorluğu döneminde 1910 yılında başlayan Kürtçe yer isimlerin yasaklanması Cumhuriyet döneminde, 27 Mayıs 1960 ve 12 Eylül 1980 darbesinden sonra da yasaklandı.
Türkiye Cumhuriyeti kurulmadan önce Osmanlı İmparatorluğu döneminde 1910 yılından itibaren başlayan isimlerin değiştirilmesi, Cumhuriyetin ilanından iki yıl sonra devam etti. Şeyh Sait isyanının ardından 1925, Dersim isyanının ardından 1936-38,1940-49, askeri darbelerin yaşandığı 1960 ve 1980 yıllarında da Türkçe olmayan köy, ilçe, kasaba isimleri değiştirildi.
COĞRAFİ ADLARIN DEĞİŞTİRİLMESİ FİKRİ 1910’DA GÜNDEME GELDİ
Sadece köy, kasaba isimleri değil, dağ, ova, göl, nehir, akarsu isimleri bile değiştirildi. Kürtçe isimler dışında Rumca, Lazca, Çerkezce, Gürcüce, Ermenice, Süryanice, Arapça olan isimler bile Türkçeleştirildi.
Türkiye'de Kürtçe Televizyon yayınının serbest olmasına rağmen, hala Anayasa, Siyasi Partiler Kanunu, Türk Harf Kanunu, Yerel Yönetimler Kanunu gibi birçok alanda Türkçe dışında başka bir dilin kullanılması yasak.
Coğrafi yer adlarının değiştirilmesi fikri ilk olarak Osmanlı İmparatorluğu döneminde 1910 yılında gündeme geldi. Bu konu 13 Mayıs 1913 tarihinde çıkarılan "İskân-ı Muhacirin Nizamnamesi" adlı genelge ile resmileşti.
Genelgenin amacı, daha çok Osmanlı topraklarında Ermenice, Rumca ve Bulgarca dillerinde olan il, ilçe, köy, dağ ve nehir adlarının Türkçe'ye çevrilmesini öngörürken, Kürtçe isimler de bundan nasibini aldı.
1920’DE MECLİS’E GELDİ
Bu genelge 15 Haziran 1916 yılında kaldırıldıysa da, uygulamayla birçok yerin ismi Türkçeleştirildi.
Osmanlı İmparatorluğu'nun yıkılması ardından, 10 Aralık 1920 tarihinde, yer isimlerinin Türkçeleştirilmesi tekrar meclise geldi ve 1922 yılında birçok ilçe, köy, kasaba, dağ, köy isimleri Türkçeleştirildi.
1934-36 YILLAR ARASINDA 834 KÖYE TÜRKÇE İSİM VERİLDİ
Türkiye'de yer alan isim değişikliği bu tarihten sonra artarak devam etti. 1925 Şeyh Sait isyanı sonrasında Kürt illerinde yapılan isim değişiklikleri ardından, 1934-36 yılları arasında 834 köye Türkçe isimler verildi. Dersim isyanının ardından isim değiştirme genelgelerle, Valilik kararlarıyla devam etti. Kürtçe, Arapça, Ermenice, Lazca, Gürcüce, Çerkezce isimler genelgelerle ya da yerel yönetimler ile Valilik tasarrufu ile değiştirildi. 1940 yılında İçişleri Bakanlığı'nın 8589 sayılı genelgesi ile ad değiştirme işlemi resmileşti ve tek elden yapılmaya başlandı.
1957 yılında ise "Ad Değiştirme İhtisas Komisyonu" oluşturuldu. Bu komisyonda Genelkurmay, İçişleri, Savunma Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi ile Türk Dil Kurumu'nun temsilcileri bulunuyordu. İktidarlar değişmesine rağmen, bu kurul 1978 yılına kadar faaliyetini sürdürdü ve bu tarihler arasında yaklaşık 28 bin isim değiştirildi. Bunların 12 bin 211'i köy ismi olurken, diğer kalanlar ise dağ, nehir, ova, dere isimlerinden oluşuyordu.
12 BİN KÖY ADI DEĞİŞTİRİLDİ
Ad Değiştirme İhtisas Komisyonu tarafından sayıları yaklaşık 12 bini bulan değiştirilen köylerin bağlı olduğu iller şöyle: Adana 169, Erzincan 366, Mardin 647, Adıyaman 224, Erzurum 653, Muğla 70, Afyon 88, Eskişehir 70, Muş 297, Ağrı 374, Gaziantep 279, Nevşehir 24, Amasya 99, Giresun 167, Niğde 48, Ankara 193, Gümüşhane 343, Ordu 134, Antalya 168, Hakkari 128, Rize 105, Artvin 101, Hatay 117, Sakarya 117, Aydın 69, Isparta 46, Samsun 185, Balıkesir 110, İçel 112, Siirt 392, Bilecik 32, İstanbul 21, Sinop 59, Bingöl 247, İzmir 68, Sivas 406, Bitlis 236, Kars 398, Tekirdağ 19, Bolu 182, Kastamonu 295, Tokat 245 Burdur 49, Kayseri 86, Trabzon 390, Bursa 136, Kırklareli 35, Tunceli 273, Çanakkale 53, Kırşehir 39, Şanlı Urfa 389, Çankırı 76, Kocaeli 26, Uşak 47, Çorum 103, Konya 236, Van 415, Denizli 53, Kütahya 93, Yozgat 90, Diyarbakır 555, Malatya 217, Zonguldak 156, Edirne 20, Manisa 83, Elazığ 383, Kahraman Maraş 105.
Ad Değiştirme İhtisas Komisyonu'nun 1978 yılına kadar yürütmüş olduğu bu faaliyet, 12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra, askeri rejim tarafından da devam edildi. 1981-83 yılları arasında da, bu kez özellikle Kürt illerine yönelik olarak ismi değiştirilmeyen köy, ova, dağ, dere, tepe gibi coğrafi alanlara yeni isimler verildi. Ve binlerce yıldır kullanılan coğrafi yer adları 12 Eylül askeri rejiminden sonra kanunlaştırıldı.
Değiştirilen bazı il ve ilçe isimleri şöyle:
ADIYAMAN – SEMSÛR
Gerger - Alduş
Çelikhan - Çîlikan
Kahla - Kalik
Gölbaşı - Serê Golan
Besni - Bêhiştî
Somsat - Şemîzînan
MALATYA – MELETÎ
Arapkir - Erebgir
Ağın - Axên
Hekimhan - Hekîmxan
Arguvan - Erxevan
Darende - Arende
Akçadağ - Argan
Yeşilyurt - Çirmik
Pötürge - Şîro
Doğanşehîr - Wêranşar
MARAŞ – GUMGUM
Pazarcık - Pazarcix
Andirin - Andirîn
Göksun - Goksun
Afşin - Avşîn
Elbistan - Elbîstan
Turkoğlu - Kurdoxolî
ANTEP – DÎLOK
Kilis - Kîlîs
Nizip - Belkîs
Oğuzelî - Tîlbîşar
Islahiye - Îslahiye
Yavuzelî - Çînçîn
Araban - Ereban
URFA – RIHA
Ceylanpınar - Serê Kanî
Viranşehir - Wêranşar
Akçokale - Kahniya Xezalan
Suruç - Pirsus
Birecik - Bêrecûk
Halfetî - Xelfetî
Bozova - Heweng
Hilvan - Curnê Reş
Siverek - Girê Sor
ELAZIĞ – XARPÊT
Ağın - Axin
Alacakaya - Xulaman
Arıcak - Mîyaran
Baskil - Baskîl
Karakoçan / Dep - Depe
Keban - Keban
Kovancılar - Qovancîyan
Maden - Maden
Palu - Pali
Sivrice - Sîvrîce
DİYARBAKIR – AMED
Bismil - Bismil
Çermik - Çermûg
Çınar - Çinar
Çüngüş - Şankuş
Dicle - Pîran
Eğil - Gêl
Ergani - Erxenî
Hani - Hêne
Hazro - Hezro
Kocaköy - Karaz
Kulp - Pasûr
Lice -Licê
Silvan - Farqîn
MARDİN – MÊRDÎN
Nusaybin - Nisêbîn
Midyat - Midyad (Estel)
Gerçüş - Gercews
Ömerli - Mehsert
Savur -Stewr
Mazıdağı - Şemrex
Derik - Dêrika Çiyayê Mazî
Kızıltepe - Koser (Qoser)
Dargeçit - Kerboran
SİİRT – SÊRT
Aydinlar - Tillo
Baykan - Hawêl
Eruh - Dih
Garzan - Zok
Kurtalan - Misirc
Pervarî - Berwarî - Xezxêr
Şirvan - Xizxêr - Kufra
BATMAN – ÊLÎH
Sason - Qabilcewz
Kozluk - Hezo
Baykan - Xana Hewêl
Beşiri - Qûbîn
BİTLİS – BEDLÎS
Hizan - Xîzan - Hêzan
Mutki - Matkî
Tatvan - Tûx
Ahlat - Xêlat
Adilcevaz - Elcewaz
MUŞ – MÛŞ
Varto - Gimgim
Malazgirt - Milazgir
Bulanık - Kop
BİNGÖL – ÇEWLÎG
Adaklı / Azarpêrt
Genç - Dara Hênê
Kığı - Gêxî
Karlıova - Kanîreş
Solhan - Bongilan
Yayladere - Xorxol
Yedisu - Çêrme
TUNCELİ – DÊRSIM
Çemişgezek- Çemişgezek
Hozat - Xozat
Mazgirt - Mazgêrd
Nazimiye - Qisle
Ovacık - Pulur
Pertek - Pêrtag - Pêrtage
Pülümür - Pilemûrîye
SİVAS - SEWAS
Koyulhisar - Koyûlhîsar
Suşehri - Sûşehrî
ZAra - Koçgirî
İmranlı - Kamîlava
Hafik - Hafîk
Yıldızeli - Yildizelî
Şarkişla - Şarkişla
Gemerek - Gemerek
Kangal - Kangal
Gürün - Gurun
Divriği - Dîvrîxî
ERZİNCAN – ERZÎNGAN
Tercan - Tercan
Çayırlı - Mansî
Refahiye - Gêrcanis
Kemah - Kemah
İliç - Îlîç
Kemaliye - Egîn
ERZURUM – ERZEROM
Karayazı - Gogsî
Hınıs - Xinûs
Tekman - Tatos
Çat - Çad
Aşkale - Aşkeleh
Pasinler - Hesenkeleh
Horasan - Xoresan
Narman - Îd
Tortum - Tortûm
İspir - Îspîr
Oltu - Oltî
Şenkaya - Olîlî
Olur - Olûr
KARS – QERS
Kağızman - Qaqizman
Sarıkamış - Qamuşan
Digor - Têkor
Selim - Selîm
Susuz - Cilawûz
Arpaçay - Zarûşad
Ardahan - Erdexan
IĞDIR – ÎDIR
Aralık - Başan
Tuzluca - Tozan
ARDAHAN - ERDEXAN
Çıldır - Zûrzûnan
Göle - Golan
Posof - Duxurr
Hanak - Xenêk
AĞRI - AGIRÎ
Patnos - Patnos
Diyadin - Giyadîn
Hamur - Xemûr
Tutak - Tutax
Eleşkirt - Zêdkan
Taşlıçay - Avkevir
Doğubeyazıt - Bazîd
VAN – WAN
Çatak - Şax
Gevaş - Westan
Gürpınar - Payîzava
Başkale - Elbak
Özalp - Qelqeliya
Muradiye - Bêgir
Erciş - Erdîş
Edremit - Artemêtan
HAKKARİ – COLEMERG
Şemdinli - Şemzînan
Çukurova - Çelê
Uludere - Qilaban
Yüksekova - Gever
Esendere - Bajêrgeh
ŞIRNAK – ŞIRNEX
Kumçatı - Dêrgûl
Beytuşşebab - Elki
Idil- Hezex
Güçlükonak - Basan
Silopi - Girgê Amo
Cizre - Cîzra Botan